شب چله نماد اندیشه بلند ایرانی - مجله مدیریت ناب

به گزارش خبرنگاران، اشکان زارعی - پژوهشگر - در یادداشتی که در اختیار خبرنگاران قرار داده، این طور آورده است: به گواه رخدادنگاران٬ ایرانیان باستان موسم های چهارگانه را به خوبی شناخته٬ به جابجایی آنان درگذر سال پی برده بودند. ازاین رو بر پایه گاه شماری خویش در شروع هر ماه یک جشنی نهادند. چنان که نوروز در بهار٬ تیرگان در تابستان٬ مهرگان در پاییز و جشن شب چله را در شروع زمستان برگزار می کردند.

نیاکان ما با آگاهی از دانش اختر شناسی خردمندانه دریافتند نخستین شب زمستان در یکم دی٬ بلندترین شب سال نیز است٬ به باور آن ها خورشید از این پس٬ دوباره زاده می گردد زیرا آرام ٬آرام در آسمان بیشتر پدیدار شده ٬روشنایی افزون تر می گردد، به همین شوند(دلیل) چون از یکم دی تا دهم بهمن سرما بیشتر و سخت تر می شد آن را چله عظیم و از دهم بهمن تا بیست اسفند چله کوچک می گفتند. بدین گونه آیین بلندترین شب سال را جشن شب چله نامیدند.

با آمدن ترسایان(مسیحیان) سریانی به ایران هنگام پادشاهی اشکانیان واژه ٔ سریانی یلدا به چم (معنای) تولد که همانا زایش خورشید است در کنار نام شب چله ماندگار شد. در برهان قاطع درباره واژه یلدا چنین آمده:یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است و آن درازترین شب هاست.

چرایی و پیدایی جشن شب چله را باید از یک سو در باورهای مهری جستجو کرد آن هنگام که پیش از برآمدن زرتشت از آمیختگی اندیشه های ناب ایرانی درباره چگونگی آفرینش دنیا٬ باروری زمین و ارج گذاری روشنایی٬ آیینی پدید آمد که آن را مهرپرستی نامیدند. مهر نماد پیمان دوستی٬ مهربانی٬ فروغ و روشنایی است٬ و همیشه در باورهای مهری خورشید نشانه روشنایی در چشم زمینیان به شمار می آمد٬ از سوی دیگر از آن جا که پیشه مردم آن روزگار کشاورزی و شبانی بود٬ پدیداری ه ر چه بیشتر خورشید در آسمان صندلیی بسزا در زندگی آنان داشت.

ابوریحان بیرونی پیرامون چرایی جشن شب چله در کتاب آثارالباقیه می گوید: و این نام روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی است.گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می گردد و آدمیان به نشو ونما شروع می نمایند و پری ها به ذبول و فنا روی می آورند

از این رو ایرانیان باستان در چنین شبی خرد و کلان همراه با شادی و پایکوبی تا بامدادان به نیایش خداوند پرداخته٬ روشنایی را ارج می گذاشتند. آنان دراین شب خوانچه یی را آماده کرده٬ بدان میزد می گفتند که واژه میزبان از آن گرفته شده است. روی این خوانچه که با رنگ سرخ آراسته شده بود٬ آجیل لُرک به همراه میوه های سرخ رنگ به نماد سرخی خورشید٬ مانند انار٬ لبو٬ هندوانه٬ سیب و انگور قرمز می گذاشتند.

هم چنین آتشدانی به نماد پایداری روشنایی ٬درخت سرو نماد ایستادگی و بلندی خورشید قرار می دادند و در نوک آن ستاره یی درخشان گذارده می شد که یادآور پرتوافشانی خورشید بود٬ دو رشته سیمین و زرین نیز نشانگر کهکشانهای دور و نزدیک خورشید از آن آویزان بود.

از آن جا که خورشید درنگاه ایرانیان نماد کهنسالی٬ دیرنیگی وزندگی بخشی است٬ در جشن شب چله این کارکرد در قامت پدر عظیم و مادر عظیم ها دیده شده٬ آنان را مایه یکپارچگی وهمبستگی خانواده می دانستند که با داستان گویی فرزندان را گرد هم می آوردند.

در این شب هیزم شکنی نیز با پوششی سرخ رنگ برای روشن نگهداشتن آتشدان شب چله به هر خانه هیزمی پیشکش می کرد. فال چهل سرود یا چهل سرو٬ فال حافظ و شاهنامه خوانی بخش های دیگری از آیین شب چله بوده که در گذر روزگار به آن افزوده شده است.

صندلی بلند جشن شب چله یا یلدا در ادبیات ایران نیز به خوبی نمایان است زیرا چکامه سرایان بسکمک مانند: عنصری٬ منوچهری٬ ناصرخسرو٬ سنایی٬ مسعود سعدسلمان٬ معزی٬ خاقانی و... درباره این جشن چامه سروده اند. چنان که سعدی می گوید: [و] نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست/شب فراق تو هر گه که هست یلداییست

یکی از ویژگی های شب چله همزمانی آن با جشن دیگان در یکم دی ماه بود که به آن خور روز یا خرم روز نیز می گفتند.

در ایران باستان نخستین روز ماه اورمزد یا اهورامزدا یعنی عظیم ترین دانای هستی بخش نام داشت. هم چنین دی یا دَذو به چم (معنی) آفریدن و آفریدگار است که در این ماه سه جشن دی بآذر٬ دی بمهر و دی بدین ارج گزارده می شد.

جشن شب چله به ه مراه آئین مهر مرزهای ایران را درنوردیده٬به هنگام جنگ های فرمانروایان اشکانی با روم شرقی به باختر زمین راه یافت٬ به گونه یی که تا چهار سده پس از پیدایی دین ترسایی (مسیحیت) رومیان هم چنان پیرو آئین مهر ایرانی بوده٬ جشن شب چله را برگزار می کردند.

از این رو کنستانتین یکم در سده ه چهارم میلادی ناچار شد افزون بر بکارگیری زور٬ بخشی از اندیشه های مهری را با دین ترسایی درهم آمیخت تا مردم آسان تر دین تازه بپذیرند.

چنان که بعضی خاستگاه دین ترسایی را آیین مهر دانسته٬ بیش از ده زمینه همانندی میان آنها را برشمرده اند که برجسته ترین آن یکی بودن جشن شب چله با زادشب عیسی مسیح در بیست وپنجم دسامبر برابر با یکم دی ماه است که در سده چهارم میلادی با اشتباه در کبیسه سال در بیست و پنجم دسامبر جای گرفت. بدین گونه جشن کریسمس الگو برداری از چله ایرانی است. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه در این باره می گوید: شب چله در مذهب رومیان عید یلداست و آن میلاد مسیح است.

آیین شب چله در هزارتوی تاریخ ایران٬ همیشه در یک درازا و پهنای جغرافیایی از شبه قاره هند تا کردستان عراق و آناتولی و از قفقاز و فرارود تا کرانه های دریای پارس برگزار می گردد که این نشان ازجاودانگی اندیشه ایرانشهری٬گستردگی ایران عظیم فرهنگی وهم چنین ملت بودن ایرانیان دارد. بی گمان شوند (دلیل) ماندگاری و فراگیری این جشن را باید در آموزه های اخلاقی و انسانی آن جستجوکرد.

آن جا که فارسی زبانان و ایرانی تباران شروع زمستان را به امید آینده ای بهتر با شادی کردن به سپاسگزاری و نیایش آفریدگار پرداخته٬ همراه با عظیمداشت سالخوردگان آمدن روشنایی را به نماد چیرگی خوبی بر بدی جشن می گیرند.

اینک که دنیا ایرانی را دیو بدکنشت کرونا تیره و تار ساخته٬ بایسته است آیین بلندترین شب سال را شکوهمند با پایبندی به شیوه نامه های بهداشتی و پرهیز از دورهمی های خانوادگی تنها با همسر و فرزندان خویش به امید دگرگونی وفردایی روشن به بامداد برسانیم.

شب چله و دیگرجشن های ایرانی را زنده کنیم چرا که اگر با ریشه های آن ها آشنا شویم٬ رمز پایداری ایران٬ رمز ماندگاری فرهنگ ایرانی و کوشش مردم ایران برای دستیابی به آرمان های انسانی و ارزش های اخلاقی بر ما آشکار می گردد.

کمک نامه (منابع): گاهشماری وجشن های ایران باستان - هاشم رضی -، آیین مهر - هاشم رضی - ، بغ مهر - احمد حامی - ، دنیا فروری - بهرام فره وشی - ، فرهنگ و اساطیر ایران - رحیم عفیفی -، آیین یلدا - فریدون جنیدی - ، جشن ها و آیین های کهن در ایران امروز - محمود روح الامینی -، جشن های ایرانی - بهرام عسگری - ، اندیشه های فلسفی ایرانی - ابوالقاسم پرتو-.