جشن چله تابستان؛ از جشن های فراموش شده ایرانی - مجله مدیریت ناب

ایرانیان باستان راه رسیدن به خدا را در جشن و شادی می دیدند و معتقد بودند از آنجا که خداوند برترین آفریننده و انسان برترین آفریده او است، دوست دارد بنده اش را سرزنده و شاد ببیند. یکی از زیباترین وجوه تاریخ طولانی ایران، آیین ها و جشن هایی هستند که بسکمک از آن ها در گذر زمان تغییر نموده اند یا به دست فراموشی سپرده شده اند. بی گمان حفظ و احیای جشن هایی همانند جشن چله تابستان و همین طور انتقال آن ها به نسل های بعد، وظیفه هر فرد میهن دوست و علاقه مند به فرهنگ ایران زمین است.

جشن چله تابستان یا چله تموز از دوران بسیار کهن در جغرافیای ایران بزرگ وجود داشته است؛ گرچه ریشه تاریخی دقیق آن معین نیست. جشن چله تابستان با اسامی دیگری همانند جشن نوروزبل، جشن نیلوفر و مراسم زیارتگاه پیر نارکی در گوشه وکنار ایران برگزار می شود که همگی از برپایی جشنی بزرگ در میانه های فصل تابستان در ایران باستان حکایت دارند. برای آشنایی بیشتر با این جشن باشکوه، ادامه مقاله را از دست ندهید.

هرآنچه باید درباره جشن چله تابستان بدانید:

• درباره جشن چله تابستان
• چله بزرگ و کوچک تابستان
• معنی چله تابستان
• چله تابستان چه روزی است؟
• جشن نوروزبل
• مراسم زرتشتیان در پیرنارکی یزد
• چله تابستان در خراسان
• جشن چله تابستان در کرمانشاه
• چله تموز در اشعار فارسی

درباره جشن چله تابستان

شادی و نشاط، اهمیت بسزایی در ایران باستان داشته است؛ به طوری که زندگی بر پایه شادی بود و غم و اندوه و گریه، امری اهریمنی و مخالف میل خداوند به حساب می آمد. به همین خاطر، مردم در هر مناسبتی گرد هم می آمدند تا با محبت به یکدیگر و ابراز شادی، زندگی زیباتری داشته باشند.

ساختار مالی مردم آن روزگار مبتنی بر کشاورزی و دامداری بود و در نتیجه، بسکمک از جشن های باستانی ریشه در زمین، شرایط جغرافیایی و انسان داشتند. مردم در هر ماه از سال، جشن های خاصی برگزار می کردند که با توجه به جغرافیای ایران و وجود چهار فصل، امکان این تنوع وجود داشت. از جمله این جشن ها می توان به چله تابستان اشاره نمود.

همبن طور که از نام جشن چله تابستان یا چله تموز بر می آید، این جشن 40 روز پس از شروع فصل تابستان برگزار می شد. شرایط جغرافیایی کشور ایجاب می کرد که کشاورزان محصولات خود را تا زمان این جشن برداشت نموده باشند و بر این اساس، جشن مذکور را شاید برای سپاسگزاری از درگاه یزدان انجام می دادند. در صورتی که این فرضیه صحت داشته باشد، قدمت این رسم را می توان به زمان یک جانشینی و اشتغال ایرانیان به کشت و کار نسبت داد.

در حقیقت تعداد زیادی از جشن های طبیعی که برای سپاسگزاری از نعمت های خداوند و بهبود شرایط بوده اند، به مرور زمان جنبه آیینی پیدا نموده اند. به این ترتیب، برداشت محصول و شادی و سپاس از درگاه یزدان به عنوان بخشی از فرهنگ کهن ما می تواند از علل برگزاری این جشن باشد.

پس از ورود اسلام به ایران، بسکمک از این آیین ها و جشن ها به فراموشی سپرده شد و تنها بخش کوچکی از این فرهنگ در آثار مردان بزرگی چون فردوسی، ابوریحان و دیگران حفظ شده است. به عنوان مثال طبق منابع تاریخی، در زمان دیلمیان جشن بزرگی موسوم به نوروزبل برپا می شد که زمان برگزاری آن مصادف با اواسط تابستان بود و به خاطر اهمیت و بزرگی می توان آن را با جشن چله تابستان یکی دانست. مردم برای حضور در این جشن لباس نو می پوشیدند، به ملاقات یکدیگر می رفتند و به جشن و پایکوبی می پرداختند.

جشن های تابستانی معمولا جشن های آب هستند که این موضوع در نیایش های مذهبی و شکل برگزاری آن ها مشهود است. بر اساس شواهد، در خراسان جنوبی جشن چله تابستان را گرامی می دارند و مردم منطقه نسبت به آن آگاهی دارند. دلیل ماندگاری این موضوع نیز به اهمیت آب مربوط می شود؛ چراکه خراسان جنوبی یکی از منطقه ها خشک ایران است که زندگی شهری در آن به چندهزار سال قبل برمی شود.

جالب اینکه جشنی موسوم به جشن نیلوفر در فاصله کمی از جشن چله تابستان برپا می شد که حتی ابوریحان بیرونی به آن اشاره نموده و گفته است: مردم در ششم تیرماه جشنی برگزار می نمایند که به آن جشن نیلوفران می گویند.

به اعتقاد بعضی پژوهشگران، دلیل برپایی این جشن، رویش گل های نیلوفر در این ماه است و امکان ارتباط آن با جشن چله تابستان وجود دارد. از نظر باورهای مردمی، گل نیلوفر با خورشید ارتباط تنگاتنگی دارد؛ به ویژه که زمان گل دهی آن در طولانی ترین روزهای سال و اوقاتی است که تابش خورشید در عمودی ترین حالت خود است.

چله بزرگ و کوچک تابستان

گاه شماری تقویم سنتی ایران از وجود چهار چله در سال حکایت دارد. دو چله بزرگ و کوچک در زمستان که به ترتیب از اول دی تا 10 بهمن و از 10 تا 30 بهمن در نظر گرفته می شد.

تموز یا چله بزرگ تابستان از اول تیر تا 10 مرداد ماه است و چله کوچک تابستان از 10 تا 30 مرداد طول می کشد.

معنی چله تابستان

چله تابستان به معنای چهل روز پس از شروع تابستان و تموز به معنای اوج گرما است. در ایران باستان در این 40 روز جشن های متعددی برگزار می شد که بسکمک از آن ها فراموش شده اند.

چله تابستان چه روزی است؟

در تقویم کهن ایرانی، تموز گرم ترین ماه سال است و ماه تموز در تقویم گریگوری و تقویم سریانی با اول تیر ماه منطبق است. تموز در زبان فارسی به ماه چهارم سال و اول تابستان گفته می شود و گاهی اوقات به معنای تابستان و گرمای سوزان نیز به کار می رود.

چله تموز تقریبا از اول تیر شروع می شود و تا 10 مرداد ادامه دارد. در واقع، روز اول تیر طولانی ترین روز سال در نیم کره شمالی زمین است که به انقلاب تابستانی نیز معروفیت دارد. این پدیده برای نیاکان ما نیز شناخته شده بود و جشن چله تموز با آن ارتباط داشت.

جشن نوروزبل

نوروزبل، جشنی تاریخی است که در گاه شمار گیلکی در گیلان، مازندران، الموت قزوین و طالقان البرز برگزار می شد و در لیست آثار ناملموس ایرانی به ثبت رسیده است. قدمت این جشن به دوران قبل از اسلام می رسد و جشنی مهم در میان دیلمیان محسوب می شد. در حقیقت در زمان دیلمیان بود که آیین چله تابستان رونق گرفت و به نام نوروزبل میان مردم رواج پیدا کرد.

طبق این تقویم، مردم آخرین روز از اسپندار ماه را با روشن کردن آتش و ایجاد گرما جشن می گرفتند که مصادف با 16 مرداد در تقویم هجری شمسی است. از آنجا که در بعضی سال ها، سال کبیسه اتفاق می افتد، تاریخ این جشن بین 13 تا 17 مرداد متغیر است. جالب اینکه، بل در در زبان گیلکی به معنی آتش است و می توان نتیجه گرفت که نوروزبل به معنای شعله فروزان آتش نوروزی است. کشاورزان در زمان قدیم با فروش محصول خود در فصل تابستان می توانستند باج و خراج خود را بپردازند و زندگی شان را سامان دهند و از همین رو سال نوی خود را در این زمان برگزار می کردند.

برای برپایی این جشن، 10 مرد با کلاه و شولای گالشی به میدان می آمدند و در حالی که نوازنده های محلی می نواختند، آن ها دور آتش می چرخیدند. این آتش در زمان غروب خورشید روشن می شد و مردم به آن نزدیک می شدند و همه باهم می خواندند:

گروم گروم گروم بل با صدای پرهیبت سوختن هیزم و برکشیدن شعله

نوروز ما و نوروز بل نوروز ماه و شعله آتش نوروزی

نو سال ببی، سال سوسال تازه باشد و سال روشنایی

نو بدی خونه واشو تازه باشد و تازه شود و خانه آباد و با برکت

به باور گیلکی ها، روشن کردن آتش در جشن نوروزبل منجر به کاهش شدت برف و سرمای زمستان می شود و به تبع آن، از خسارت های ناشی از زمستان سخت در امان می مانند. ضمن اینکه آتش از عناصر چهارگانه مقدس در باور مردم به حساب می آمد.

دلیل دیگر استفاده از آتش را نیز می توان جنبه خبررسانی آن دانست که در گذشته کاربرد زیادی داشته است و مهم ترین خبری که به وسیله آتش منتقل می شد، شروع سال تازه بود. چوپانان برای اعلام شروع سال نو، لباس خاصی به نام شولا می پوشیدند و به بالای بلندترین کوه می رفتند و آتش بزرگی روی قله آن روشن می کردند. با این روش، سایر چوپانان نیز از شروع فصل کوچ و بردن دام ها به پایین کوه آگاه می شدند. از آنجا که مردم، آتش را نماد پاکی و پاکسازی می دانستند، لباس های کهنه خود را به درون آتش می انداختند و ضمن ستایش خداوند، از او خیر و برکت می خواستند.

جشن نوروزبل پس از اینکه سال ها فراموش شده بود، در سال 1385 به وسیله جوانان روستای ملکوت املش، دوباره زنده شد. وقتی خبر برگزاری این جشن بین اهالی لنگرود و لاهیجان و... پیچید، تعداد بازدیدنمایندگان آن در سال بعد بیشتر شد و نام جشن نوروزبل دوباره بر سر زبان ها افتاد.

این جشن در مازندران نیز برگزار می شد که طبق تقویم طبری، 12 روز اختلاف با تقویم گیلکی داشت؛ هرچند امروزه از اجرای آن خبری نیست. مردم برای برگزاری جشن، برترین لباس خود را می پوشیدند و با برپایی آتش و صدای ساز و آواز، به استقبال سال تازه می رفتند.

مراسم زرتشتیان در پیر نارکی یزد

امروزه زرتشتیان در تاریخ 12 تا 16 مرداد، جشنی مشابه چله تابستان در زیارتگاه پیر نارکی برگزار می نمایند و به نیایش اهورامزدا می پردازند. پیر نارکی یکی از قدیمی ترین زیارتگاه های زرتشتیان ایران است که در 20 کیلومتری مهریز قرار گرفته است. برخلاف سایر مراسم زرتشتیان، این آیین نه تنها جنبه مذهبی دارد، بلکه با جشنواره های شاد فرهنگی، هنری و ورزشی همراه است. به عبارتی، در طول پنج روزی که این مراسم برگزار می شود، مسابقات مختلفی از جمله نقاشی، شعر، عکس، خوشنویسی و مسابقات ورزشی برای علاقه مندان در نظر گرفته شده است.

طبق یک روایت تاریخی، در عصر ساسانیان و هنگام حمله اعراب به ایران، تنها شاهزاده پارس یعنی ناز بانو، به سمت کوه نارکی می رود و از خداوند کمک می طلبد و ناگهان از دیده ها پنهان می شود. پس از این ماجرا، پیر نارکی مورد احترام زرتشتیان قرار می گیرد. از آنجا که این ماجرا بین روزهای 12 تا 16 مرداد ماه یا از روز مهر تا روز ورهرام اتفاق افتاده است، پیروان آیین زرتشت هر سال آن را گرامی می دارند و گرچه برنامه های این جشن از دوازدهم کلید می خورد، مراسم اصلی در روز 16 مرداد برگزار می شود.

چله تابستان در خراسان

جشن چله تابستان کم وبیش در خراسان وجود دارد. تموز یا چله بزرگ تابستان در تقویم محلی بیرجند و گناباد از اول تیر تا دهم مرداد و چله کوچک تابستان از 10 مرداد تا سی ام این ماه است. نخستین روز تیر به عنوان شروع چله و بلندترین روز سال، جشن گرفته می شد؛ اتفاقی که هنوز در جنوب خراسان به چشم می خورد.

جشن چله تابستان در کرمانشاه

روستای زردوئی در پاوه کرمانشاه، یکی دیگر از منطقه ها ایران به شمار میرود که مراسم جشن چله تابستان را به بهانه شروع فرایند کاهش دما و شروع برداشت محصولات باغی برگزار نموده است. این آیین شامل مترسک گردانی، دف نوازی، اجرای موسیقی محلی، اجرای نمایش هلپرکه کردی و توزیع محصولات باغی می شود.

چله تموز در اشعار فارسی

یکی از بزرگان ایران زمین که درباره چله تموز سروده، سعدی، شاعر پرآوازه است که می گوید:

عمر برف است و آفتاب تموز اندکی ماند و خواجه غره هنوز

ای تهی دست رفته در بازار ترسمت پر نیاوری دستار

فردوسی از تموز و همین طور می خرما در تموز سخن گفته که مطابق رسوم میانرودان بوده است. از جمله این اشعار می توان به این بیت اشاره نمود:

نبودی تموز ایچ پیدا ز دی هوا عنبرین بود و بارانش می

این بیت شعر نیز در میان اشعار فردوسی بزرگ به چشم می خورد:

بدو گفت ما می زخرما کنیم به تموز وهنگام گرما کنیم

در پایین این مقاله از خبرنگاران می توانید، نظر خود را راجع به جشن های باستانی، به خصوص جشن چله تابستان بیان کنید.

پرسش های متداول

چله تابستان چه روزی است؟

چله تابستان یا چله تموز، چهلمین روز پس از شروع فصل تابستان است.

جشن چله تابستان در کدام منطقه ها ایران برگزار می شود؟

جشن چله تابستان در بعضی منطقه ها ایران همانند بیرجند و گناباد، زیارتگاه پیر نارکی یزد، روستای ملکوت املش و روستای زردوئی در پاوه کرمانشاه برگزار می شود.

دلیل برگزاری جشن چله تابستان چه بوده است؟

علل مختلفی برای برگزاری جشن چله تابستان ذکر شده است که از آن جمله می توان به سپاسگزاری از نعمت های خداوند پس از برداشت محصول و همین طور اهمیت طولانی ترین روز سال اشاره نمود.