هنر دینی با حقارت و حسادت خلق نمی شود - مجله مدیریت ناب

این چهره فرهنگی و هنری در مقاله خود با عنوان هنر دینی به اختصار، تعریفی را در این باره ارائه می دهد.

این مقاله بخش انتهای کتابی است با نام تئاتر و دین نوشته گابریل مارسل که با ترجمه جلال ستاری منتشر شده است

ما هم در خبرنگاران همزمان با شب های قدر بخش هایی کوتاه از این مقاله را بازنشر می کنیم.

از اصطلاح هنر دینی چه مراد می کنیم؟ می توان در حقانیت چنین اصطلاحی تردید کرد و گفت هنر، هنر است، چه دینی و چه غیردینی؛ هنر، بد و خوب، والا و نازل، پخته و نارس و اندیشیده و خودجوش و ... دارد، چه دینی باشد و چه نباشد و بنابراین اولویت با کیفیت است نه با صفت. این سخن البته بی وجه نیست اما انکار نمی توان کرد که فی المثل فیلم هایی با مضمون دینی، نمایشنامه هایی با دستمایه ای دینی ساخته شده اند و نیز آهنگ هایی و تابلوهایی و ... پس ناگزیر باید از خود پرسید که منظور از هنر دینی چیست؟ آیا مقصود از دین در چنین هنری، مطاوی رسالات عملیه و احکام شرعی و فقهی است که هنر به عنوان وسیله و ابزاری خاص، می کوشد تا آن نظام فکری را به گونه ای بیان و درست تر بگوییم تبلیغ کند آن چنان که در متن روح و جان آدمی بنشیند و بنابراین هنری (تبلیغی) است که موضوعش دین به معنای شریعت و البته در نهایت کتاب و سنت است؟ البته شکی نیست که موضوع هنر، ممکن است دینی، یعنی داستانی یا واقعه ای فرح بخش یا المناک از دین باشد مانند پرده های نقاشی به دار آویختن حضرت مسیح یا به زیر آوردن پیکرش از دار یا به معراج رفتن پیامبر اسلام آن چنان که در نگارگری ها (مینیاتورها) نقش شده است و غیره. اما هر قطعه موسیقی و پرده نقاشی و ... که موضوعی دینی دارد، به راستی هنر دینی است؟ به گمان نه! چه بسیار کسان که دعوی دین ورزی دارند اما هنرشان فقط موضوعی دینی دارد و بنابراین روح و جان بیننده یا مخاطب یا خواننده را به شور و اهتزاز نمی آورد و تاثیرش آن نیست که مخاطب را از مرتبه ای به مرتبه دیگر که با مرتبه پیشین کیفا متفاوت است، می برد.

در بخش دیگری از این مقاله آمده است:

با دلی که به غفلت خفته است و نمی لرزد و جانی افسرده که آتش نمی گیرد، نمی توان تنها با ردیف کردن کلمات مطنطن و انشانویسی های تکلف آمیز و عبارت پردازی های باسمه ای اثری دینی آفرید که بی مایه فطیر است. این واقعیت که از غایت وضوح نیاز به شرح ندارد، سخن را بدان جا می کشاند که زیبایی دوستی و عشق به کائنات، لازمه آفرینش هنر دینی است. نمی توان با حقارت طبع و دیده ای که زیبایی را نمی بیند و دلی که بر مخلوق خدا شفقت ندارد و از رشک و ریمنی در حق خلق لبریز است، زیبایی را دریافت و تجلی قداست را باز شناخت. ز آب خُرد، ماهی خُرد خیزد. کور، کور را می جوید و آب، گودال را. بنابراین هنر دینی، الزاما هنری محزون و فقیر نیست بلکه برعکس باید مظهر جلال و شکوهی باشد که اقتضای مقوله فراواقعی است. اما این شکوه و جلال و جمال بیش از آن که ظاهری باشد، باطنی است و باید از درون بترواد نه آن که چون پیرایه ای بر موضوع و مضمون بسته شود و چنین درک و دریافتی را از هنر که گونه ای نهان جویی و نهان بینی است، جز به دست گذاری عشق، چگونه ممکن است حاصل آید؟ و ناگفته پیداست که تفاوت چنین استنباطی از شادی و وجد درونی یا معنوی با طاق و طرب و سرودخوانی و پایکوبی ها و دست افشانی های گزاف آلود که گویی برای جبران فقر و ضعف مضمون، به کار آمده اند از زمین تا آسمان است. هنر والا نیازی به یاری عوامل بیگانه که از جهانی دیگر به عاریت گرفته شده اند، ندارد تا گویا و رسا باشد.

در بخش دیگری از این مقاله می خوانیم:

هنر دینی اخص از سنت است و اگر فقط محدود به شعائر شود، از ایفای نقش اساسی اش که تلطیف جان و تربیت نفس و ذوق است تا وسیله ارتباطی میان جسم و روح باشد، بازمی ماند. برعکس باید اندیشه های دینی را در قالب داستان های نیمه تخیلی، نیمه واقعی، بسط و شرح داد آن چنانکه عطار در منطق الطیر کرده است که به اعتقاد من شیواترین حماسه عرفانی در فرهنگ ماست و یا پل کلودل در نمایشنامه زرین گیسو که داستان ایمان آوردن اوست. عمده مقصود این است که باید اندیشه های دینی (وحدت در کثرت، فنا مستلزم بقا و ...) را به شیوه های مقبول روز به زبان زمانه ما نقل و طرح کرد و آن چنان که برانگیزاننده حال و هوایی دینی و یا عاطفه دینی یا ادارک دینی (به قول لئو تولستوی) باشد و از این قبیل اند به گمان من موسیقی باخ و سمفونی ششم بتهوون (پاستورال) که در ستایش شکوه طبیعت یا تقدیس طبیعت است و پیکره های پرواز و ستون بی انتها از پیکرتراش رومانیایی برانکوزی. این گونه آثار گرانسنگ، تاریخ یا واقعه ای دینی را بازنمی آفرینند (چون شهادت ژاندارک کارل دریر یا ژاندارک روبروتو روسیلنی که شاهکارند. بلکه احساس یا عاطفه ای ناب برمی انگیزند که مختص به یک دوران یا برای یک دسته و گروه نیست بلکه برای همه انسان ها در همه زمان هاست.

چاپ اول کتاب تئاتر و دین سال 1381 از سوی انتشارات نمایش منتشر شد و ستاری همان زمان در گپ و گفتی کوتاه با خبرنگاران درباره نویسنده این کتاب گفته بود: گابریل مارسل یک نویسنده و فیلسوف بزرگ است که در ایران متأسفانه چندان شناخته شده نیست اما در فرهنگ خود به عنوان یک فرد مؤثر در فلسفه، ادب و حتی درام نویسی شناخته شده است. مارسل شیوه جدیدی از اگزیستانسیالیسم را باب کرد، یعنی معتقد به آن فلسفه بود، ولی آن را با اعتقادات و دیانت خود سازگار کرد.

نکته قابل توجه این است که مارسل درام دینی را به هیچ وجه به عنوان یک وسیله تبلیغ نمی داند و می گوید این کار را به یک وسیله و دست آویز تبدیل نکنید. یعنی در وهله اول هنرمند باشید و توانایی درام نویسی داشته باشید. این مسأله مهمی است که ما خود را پشت اعتقادات دینی مان پنهان نکنیم.