ماجرای آمدن کتاب های ساندویچی یک بارمصرف به بازار! - مجله مدیریت ناب

طلوع و غروب خورشید هر روز بر شمار روزهای عمر اضافه می نماید و انسان است که می تواند با کتاب انس گرفته و بر زیبایی زندگی اش بیفزاید یا از کتاب دور گردد و هر روز بیشتر از روز قبل از زیبایی های زندگی خود را دور کند، می تواند یک اندیشمند باشد یا یک امی و بی سواد، یک ژرف اندیش باشد یا یک سطحی نگر، یک روشنفکر باید یا یک تاریک اندیش.

معجزات کتاب و کتاب خوانی البته فراوان تر از آن است که بتوان برای آن شماره انداخت و یکی پس از دیگری آن را با کلمات پیش سر هم به صف کرد. اما مسئله ای که مطرح می گردد آن است که چرا هر روز رنگ کتاب و کتاب خوانی در زندگی امروزی کم رنگ تر شده و فرهنگ مطالعه رنگ می بازد؟ برای احیای فرهنگ مطالعه چه باید کرد و چگونه جامعه را با کتاب آشتی داد؟

آشتی دادن مردم با مطالعه و کتاب خوانی مستلزم آسیب شناسی در این حوزه است و یافتن پاسخ به این سؤال که توده مردم کی و چگونه از کتاب خوانی دور شدند؟ یک جامعه شناس و مدرس دانشگاه های اردبیل بر این باور است که تقریباً از دهه 60 ایرانیان با کتاب بیگانه شدند و ریشه این مسئله در سانسور، کتاب های ممنوعه و هزینه های سنگین خرید کتاب قابل مشاهده است.

حسین بشیری گیوی در گفت وگو با خبرنگاران اذعان می نماید که در دهه 70 کتاب هایی با نگاه های اصلاح ساختار جامعه به بازار آمد که این کتاب ها هم علاوه بر سانسور فقط یک دیدگاه را نمایندگی می کرد و نظر همه مردم را جلب نمی کرد اما در دهه 80 عمدتاً کتاب های زرد یا بهتر است بگوییم کتاب های ساندویچی یک بارمصرف به با نویسندگان جوان به بازار آمد که این مسئله هم شکاف بین شهفرایندان و فرهنگ کتاب و کتاب خوانی را بیشتر کرد.

به عقیده این پژوهشگر، سال ها است که کتاب از سبد خانوار ایرانیان خارج شده و در عصر حاضر بیشتر شهفرایندان اطلاعات خود را از فضای مجازی به دست می آورند بنابراین آشتی دادن شهفرایندان با کتاب و کتاب خوانی کاری بس سخت و در شرایط کنونی تقریباً غیرممکن است.

این مدرس دانشگاه اضافه می نماید که تورم دهه های اخیر همچون پتک بر سر فرهنگ و خرید و انتشار کتاب فرود آمده و با این تورم سرسام آور خرید کتاب از سبد خانوار ایرانیان خارج شده و در واقع تمامی مسائلی که از دهه 60 گریبان فرهنگ مطالعه را گرفته بود، تورم اخیر هم بر این موضوع مزید بر علت شد و این شکاف را بیش ازپیش افزایش داد.

مطرح کردن هزینه زا بودن کتاب برای خانوارها و نقش آن در کاهش فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی محل مناقشه است، عده ای بر این باورند که کتاب به دلیل افزایش قیمت آن از سبد خانوارها حذف شده و همین مسئله مطالعه را در جامعه کم رنگ نموده اما عده دیگری چنین عقیده ای ندارند و بر این باور هستند که فرهنگ مطالعه و مسئله مالی ارتباط مستقیمی ندارند و اگر فردی اهل مطالعه باید می تواند با کمترین هزینه به عضویت کتابخانه های عمومی درآمده و از هزاران کتاب موجود در این کتابخانه ها استفاده کند. محمد زینالی نویسنده و پژوهشگر اردبیلی جز گروه دوم محسوب می گردد.

به عقیده این مؤلف و نویسنده، مشکل کتاب خوانی و فرهنگ مطالعه بعد مالی نیست و تقلیل به بعد مالی دروغی بیش نیست زیرا بخش های درآمدزایی در جامعه هستند که علاقه ای به مطالعه از خود نشان نمی دهند و دقیقاً به خاطر این است که کتاب خوانی در منطقه شهودی نیست و قالبی و انتزاعی است چراکه اگر با مطالعه احساس سرزندگی می کردند، به کتاب خوانی علاقه نشان می دادند.

به گفته زینالی، بعد شهودی ما به صورت شفاهی پرورش یافته و چه بسا با پرسش های اهل مطالعه به خوبی برخورد ننموده و مطالعه را خسارت بار نموده ایم.

شهفرایندان اردبیلی البته در زمان آسیب شناسی علل کم رنگ شدن فرهنگ مطالعه، هزینه خرید کتاب را کمتر مطرح می نمایند و می گویند که فردی که تمرکز لازم را برای مطالعه داشته باشد می تواند با کمترین هزینه عضویت به هزاران کتاب موجود در کتابخانه ها دسترسی داشته باشند اما مسئله این است که تأمین هزینه های زندگی روزمره انگیزه مطالعه را از آنها ربوده است.

این مسئله تنها از دید شهفرایندان مطرح نمی گردد بلکه مدیرکل کتابخانه های عمومی استان اردبیل هم تأثیر منفی افزایش بهای کتاب در کاهش فرهنگ مطالعه را به ضرس قاطع رد می نماید.

رضا قلیزاده می گوید این مسئله، در سال های اخیر بارها مورد اشاره و استناد بعضی ها قرار گرفته که مسائل مالی مانع از تحقق اهداف ترویج و ارتقای مطالعه است اما من به رغم آنکه از شرایط مالی و افزایش بهای کتاب اطلاع دارم، به ضرس قاطع آن را رد می کنم. زیرا فلسفه وجودی کتابخانه های عمومی همین است و این نهاد در طول سال بارها عضوگیری رایگان می نماید و در کتابخانه های عمومی استان هم بیش از یک میلیون نسخه کتاب در اختیار مراجعان و مخاطبان است بنابراین لزومی ندارد تا شرایط مالی مانعی بر سر راه مطالعه قلمداد گردد.

وی ادامه می دهد: شاید عدم اطلاع بعضی از شهفرایندان از خدمات کتابخانه های عمومی باعث گردد که ناخواسته از این سرچشمه و سرمایه ای که برای آنها تدارک دیده شده محروم شوند اما دوباره تأکید می کنم در 80 کتابخانه عمومی فعال استان اردبیل، بهترین و مناسب ترین کتاب ها به صورت رایگان در اختیار شهفرایندان است و علاقه مندان فقط کافی است که به نزدیک ترین کتابخانه عمومی محل سکونتشان مراجعه نمایند.

زینالی اما بر این باور است که خدمات نوین در جامعه بدون روح وجودی انسان ها و بدون اتکا بر روایت زیسته مردم شکل گرفته اند و یقیناً پیروز نخواهند بود چراکه به کلیشه های قالبی بسنده نموده اند و کتابخانه ها باید در افق حضور اجتماعی و در راستا زبان و تکلم مردم هر منطقه ای شکل بگیرند و اگر مردمی حضور و وجود و دیالوگ خود را در این ساختمان ها حس ننمایند، چون بعد شهودی آنان گرفته شده با این فضاهای پرهزینه ملی احساس بیگانگی می نمایند.

به عقیده این نویسنده و پژوهشگر، در جامعه فرهنگ را مانند میخ آهنین بر سنگ می زنند ولی اگر اجازه دهند که از خود سنگ چشمه جاری گردد، یقیناً به ترویج فرهنگ احتیاج نخواهد بود.

بشیری گیوی هم با بیان اینکه فرهنگ مطالعه یک بینش و روش معرفت شناختی است و تا زمانی که شهفرایندان احتیاج به مطالعه پیدا ننمایند به سمت مطالعه نخواهند رفت، ادامه می دهد: ایجاد انگیزه در بین شهفرایندان کار بسیار دشواری است بنابراین باید در گام اول مسئله سانسور حل وفصل گردد و در گام دوم کتاب هایی با نویسندگان قابل اعتماد و شناخته شده به بازار عرضه گردد زیرا در شرایط کنونی شهفرایندان، اطلاعات لازم ولو سطحی را بدون سانسور از فضای مجازی به دست می آورند لیکن در این شرایط دادن انگیزه مطالعه کاری سخت و شاید غیرممکن باشد.

فراموشی کتاب در لابه لای فشارهای زندگی

شهفرایندان اما از زاویه دیگری به بحث مطالعه می پردازند که شاید کمتر کسی به رابطه آن با فرهنگ مطالعه بپردازند، زاویه ای که مغفول مانده است.

فشار روانی و مالی زندگی سبب شده است که انسان خود را هم گم کند چه رسد به اینکه کتاب خوانی را به بوته فراموشی بسپارد، چطور فردی که از ساعت 7 صبح تا ساعت 7 عصر در دو شیفت کاری، مشغول کار است تا حداقل های معیشتی را تأمین کند، می تواند تمرکز، انرژی و انگیزه لازم را برای مطالعه داشته باشد این را یکی از مادران اردبیلی که دارای دو فرزند دانشجو در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد است، در گفت وگو با خبرنگاران بیان نمود.

مریم اسماعیل پور اذعان می نماید که همین مسائل باعث شده است تا فرزندانم را برای درآمدزایی تشویق کنم و مطالعه را در زیر چرخ دنده های زندگی و فشارهایش کاری عبث و بی فایده معرفی می کنم زیرا فرزندی که پوشاک و خوراک نداشته و از تأمین حداقل های زندگی عاجز است باید تمرکز خود را روی افزایش درآمد و ارتقای مطلوبیت زندگی بگذارد.

کتابخانه های عمومی یکی از نهادهایی است که می تواند مردم را به مطالعه تشویق کند و فرهنگ مطالعه را در جامعه بسط دهد زیرا هم از ابزارهای لازم برخوردار است و هم به نوعی در این راستا مأموریت دارد و گسترش فرهنگ کتاب خوانی در ایران اسلامی از اهداف نهاد کتابخانه های عمومی کشور است.

مدیرکل کتابخانه های عمومی استان اردبیل در گفت وگو با خبرنگاران می گوید که کتابخانه های عمومی استان با برگزاری برنامه های مختلف فرهنگی اعم از نشست های کتاب خوان و جمع خوانی کتاب، تمهید و تدارک مسابقات و جشنواره های کتاب خوانی، ارتقای سرانه فضای مطالعاتی با افتتاح پروژه های نیمه تمام و شروع پروژه های جدید به ویژه در روستاها و مناطق کم برخوردار، مشارکت با دستگاه های اجرایی به ویژه رسانه ها و صداوسیما، عضوگیری رایگان و ایجاد مشوق های لازم برای بچه ها و نوجوانان با همکاری آموزش وپرورش و کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان در صدد برطرف کاستی ها و ارتقای شاخص ها است.

به گفته پروانه رضاقلیزاده دو اصل اساسی در دسترس بودن کتاب و تشویق و ترغیب اقشار مختلف اجتماعی به مطالعه از اهداف نهاد کتابخانه های عمومی کشور است که سیاست گزاری های آن در استان نیز به جد پیگیری می گردد.

پرورش نسل کتاب خوان با سرمایه گذاری روی بچه ها

وی در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه ترویج فرهنگ مطالعه در بین اقشار جامعه چگونه ممکن و محقق شدنی است، ادامه می دهد مطالعات تخصصی صورت گرفته نشان می دهد که برای ترویج فرهنگ مطالعه و زمینه سازی برای انس مداوم افراد با کتاب، این امر باید در سنین پایین موردتوجه و برنامه ریزی جدی قرار گیرد و براین اساس کتابخانه های عمومی بیشترین میزان توجه و هزینه را برای گروه سنی کودک و نوجوان مصروف می نماید.

رضاقلیزاده البته به نکته ریزی اشاره می نماید که می تواند در تربیت نسل کتاب خوان در آینده مؤثر واقع گردد و آن کلیدواژه کودک است زیرا بچه های که با کتاب و مطالعه انس بگیرند در آینده هم افراد کتاب خوانی خواهند بود.

به گفته مدیرکل کتابخانه های عمومی استان اردبیل، ایجاد بخش های کودک با چیدمان و معماری داخلی جذاب و شاداب سازی آن به منظور ترغیب بچه ها و نوجوانان برای مراجعه و حضور در آن از اهداف عمده ای است که در سال های اخیر مدنظر قرار گرفته و می توان گفت تا حدود زیادی مؤثر بوده است.

او با بیان اینکه الان در سطح استان اردبیل کتابخانه ای وجود ندارد که فاقد بخش کودک باشد، اضافه می دهد که بهترین قسمت های کتابخانه های عمومی با بیشترین امکانات شامل بازی های فکری، اسباب بازی و... به بخش کودک اختصاص داده شده است.

به ادعای رضاقلیزاده، متبحرترین کتابداران با طی دوره های آموزش ضمن خدمت بخش بچه ها به خدمت رسانی مشغول هستند و بیشترین برنامه های فرهنگی با موضوع این گروه سنی برگزار می شو که. نتیجه این اقدامات در سال های آینده تعیین خواهد شد و امید که این فرایند به ساختن ایرانی مقتدر با شهفرایندانی مطلع و کتاب خوان بینجامد.

قرائت خانه ها و نقش آنها در ترویج فرهنگ مطالعه

قرائت خانه ها یا سالن های مطالعه از امکاناتی است که می توان با افزایش آنها در سطح جامعه مردم را به مطالعه ترغیب کرد هرچند در شرایط فعلی هم قرائت خانه ها پاتوقی برای افراد پشت کنکور شده است.

به اعتقاد بشیری گیوی، گسترش قرائت خانه ها روشی عملی و خوب برای ترویج فرهنگ مطالعه است و اگر در سطح شهر مراکز متعدد قرائت خانه یا جلسات نقد و آنالیز کتاب افزایش یابد با این وسیله می توان بخشی از مخاطبان را به سمت مطالعه رهنمون کرد و البته مطالعه گروهی و دعوت از نویسندگان در اتاق های مصاحبه هم از روش های دیگر است که می توان برای ترویج فرهنگی مطالعه و کتاب خوانی از آنها بهره جست.

با این حال زینالی بر این باور است که قرائت خانه ها و کتابخانه ها باید مانیفست داشته باشند، محله محور و اجتماع بنیاد و با مشارکت انسانی راه اندازه شوند، نه اینکه به صورت توده وار چند کتابخانه در نقاط مختلف شهر ایجاد گردد.

این نویسنده و پژوهشگر معتقد است که باید ریش سفیدان، ساکنان محلات و به مدد پیش کسوتان فرهنگی حاضر در همان محله در تأسیس کتابخانه و قرائت خانه پیشقدم شوند و مانند نانوایی و آسفالت آن را مطالبه نمایند لیکن ضروری است برای جوشش چنین مطالباتی زمان گذاشته و با پیشروهای محلات گفت وگو گردد، هرچند یک شهفرایند اردبیلی که با مدرک کارشناسی ارشد مشغول فروشندگی در یک مغازه پارچه فروشی است در گفت وگو با خبرنگاران، با این گفته زینالی ابراز مخالفت نموده و می گوید که برای ایجاد قرائت خانه و کتابخانه در محلات باید بودجه موردنظر تأمین گردد که این کار از عهده مردم محلات برنمی آید.

به گفته حمید اولادی مردم محلات از تأسیس قرائت خانه استقبال می نمایند و قطعاً خانواده ها دوست دارند فرزندانشان در چنین محیطی رفت وآمد داشته باشد اما امکانات و زیرساخت های سخت افزاری باید تأمین گردد تا مردم به خواسته خود برسند.

اما مدیرکل کتابخانه های عمومی استان اردبیل با بیان اینکه وجود و توسعه کمّی قرائت خانه هایی که کارکردشان صرفاً برای مطالعه درسی باشد، یاریی به ترویج فرهنگ مطالعه نخواهد کرد. گفته های بشیری گیوی و زینالی را نقض می نماید.

رضاقلیزاده با بیان اینکه طبق آنالیز های کارشناسان کتابخانه های عمومی قرائت خانه درذات خود می تواند بستری برای جلب و جذب مراجعان به امر مطالعه باشد بنابراین در کنار قرائت خانه باید کتاب مناسب و کتابدار کاربلد موجود باشد تا دانش آموزان و دانشجویان را جذب نموده و به استمرار حضورشان یاری کند.

به گفته این مسئول، از حدود 2 سال پیش اداره کل کتابخانه های عمومی استان اردبیل بر اساس قواعد و ضوابط، مجوز فعالیت قرائت خانه های خصوصی را به افراد واجد شرایط می دهد اما یکی از بندهای صدور مجوز فعالیت وجود حداقل هزار و 500 جلد کتاب در دسترس و معرض دید مراجعان باید و دلیلش آن است که دانش آموز و دانشجوی مراجعه نماینده صرفاً برای مطالعه درسی از قرائت خانه استفاده نکند و مطالعه غیردرسی را نیز موردتوجه قرار دهد.

به باور مدیرکل کتابخانه های عمومی استان اردبیل، درصورتی که کتابداران در کتابخانه های عمومی و مسئولان قرائت خانه های خصوصی وظایف خود را در قالب برنامه ریزی شده به ثمر رسانند، به مرور شاهد افراد پس از مدت زمانی که به امر مطالعه شخصی و درسی خود می پردازند، به مطالعه غیردرسی هم روی می آورند.

آسیب شناسی ترویج فرهنگ مطالعه نشان می دهد که فرهنگ کتاب خوانی و ترویج آن مسئله تک بعدی نیست بلکه مسئله چندبعدی است که هر کدام از ابعاد نقش کلیدی دارند و تا زمانی که موانع ابعاد مختلف مرتفع نگردد ترویج فرهنگ مطالعه به کندی پیش رفته و برنامه ریزی های صورت گرفته با خطر شکست روبرو خواهند شد.